MƏHƏBBƏT SEYİDOVA
Bakı Dövlət Universiteti Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının doktorantı
https://orcid.org/0009-0000-1094-8477
BEYNƏLXALQ MÜNAQSİBƏTLƏRDƏ DÖVLƏT VƏ
İNSAN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ
DOI: https://doi.org/10.36719/2708-065X/107/168-175
Beynəlxalq münasibətlərdə təhlükəsizlik məsələsi bugünki dünyamızda üzləşdiyimiz qlobal məsələlərin birləşdirici komponenti kimi çıxış edir və məhz buna görə beynəlxalq münasibətlərdə mərkəzi mövzu olaraq qalır. Bu həmçinin min illər boyu düşüncələrə hakim kəsilən bir konsepsiyadır. Təhlükəsizliyin fərdi və ya dövlət səviyyəsində qorunub təmin olunması əsas müzakirə mövzusu olaraq qalır. Bununla bağlı təhlükəsizliyi kim və ya nə təmin etməlidir sualı meydana çıxır. Misal üçün, təhlükəsizliyin təmin ediməsi dövlət tərəfindən həyata keçirilməlidir yoxsa bu səlahiyyət tamamilə və ya qismən beynəlxalq təşkilatlara keçməlidir? Bəşəriyyət üçün təhlükəsizliyin nə qədər vacib olduğunu qədim dövrdə insanların kollektiv yaşamasından anlamaq olar. Birgə yaşayış kollektivin bir-birindən və qrup daxilində qorunması zərurətini yaradırdı. Bu səbəbdən təhlükəsizliyə sosial anlayış kimi də baxıla bilər. Ənənəvi olaraq, beynəlxalq münasibətlər qlobal sistemdə kimin və ya nəyin təhlükəsiz olması sualına dövlət təhlükəsizliyini vurğulayır. Bu, geniş mənada “milli təhlükəsizlik” adlanır.
Ənənəvi nəzəriyyələrdə təhlükəsizlik anlayışı dar çərçivədə - ölkə ərazisinin, dövlət suverenliyinin və milli vəhdətin kənar (informasiya, psixoloji, hərbi, iqtisadi və sair) təcavüzlərdən təhlükəsizliyi və ya beynəlxalq arenada xarici siyasət vasitəsilə milli mənafelərin qorunması kimi müəyyən olunmuşdur. Bu mənada təhlükəsizlik insanlardan çox milli dövlətlərə şamil edilən bir məfhum kimi qəbul edilir. İnsan təhlükəsizliyi ilk növbədə insan hüququdur. Beynəlxalq münasibətlər sistemində təhlükəsizliyin üç əsas paradiqması mövcuddur: milli təhlükəsizlik, beynəlxalq təhlükəsizlik və insan təhlükəsizliyi. İlk iki yanaşma insanların inkişafı üçün zəruri zəmin qismində dövlətə mənəvi üstünlük verir. Dövlətə üstünlük verən iki yanaşmadan fərqli olaraq, təhlükəsizliklə bağlı üçüncü yanaşma mənəvi üstünlüyü insan varlıqlarına və bəşəriyyətə verir və onları mənsub olduğu dövlətlərin və ya beynəlxalq ictimaiyyətin maraqlarından üstün tutur.
Açar sözlər: Milli təhlükəsizlik, beynəlxalq təhlükəsizlik, insan təhlükəsizliyi.