ŞƏBNƏM HÜSEYNZADƏ
Bakı Dövlət Universitetinin
“Azərbaycan tarixi (humanitar fakultələr üzrə)” kafedrasının doktorantı
SOVET DÖVRÜNDƏ MİLLİ AZLIQLARA MÜNASİBƏT
DOI: https://doi.org/10.36719/2708-065X/109/144-151
Sovet İttifaqı milli azlıqlara qarşı siyasətində ziddiyyətli yanaşmalar nümayiş etdirmişdir. İnqilabdan sonra bolşeviklər millətlərin öz müqəddəratını təyin etmə hüququnu dəstəkləsələr də, zaman keçdikcə mərkəzləşdirilmiş siyasət bu azadlıqları məhdudlaşdırdı. 1920-30-cu illərdə Sovet hakimiyyəti milli azlıqların dillərini və mədəniyyətlərini qorumaq üçün müəyyən tədbirlər görsə də, Stalinin hakimiyyəti dövründə repressiyalar gücləndi. Bir çox milli azlıq zorakı deportasiyalara məruz qaldı, mədəni və dini fəaliyyətləri məhdudlaşdırıldı. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı və sonrasında Krım tatarları, çeçenlər, inguşlar və digər qruplar kütləvi sürgünlərə məruz qaldı. Sovet rəhbərliyi onları almanlarla əməkdaşlıqda ittiham edərək ağır şəraitdə Orta Asiya və Sibirə göndərdi. Xruşşovun “istehkam dövrü”ndə bəzi milli azlıqlara bəraət verilsə də, mərkəzi hakimiyyətin nəzarəti davam etdi. Sovetlər Birliyinin süqutuna yaxın dövrlərdə milli azlıqların haqlarını bərpa etməyə və müstəqillik hərəkatlarına yol açmağa başlayan proseslər getdikcə gücləndi. Sovet dövründə milli azlıqların siyasi və mədəni hüquqları rəsmi olaraq qorunsa da, reallıqda onların üzərində ciddi nəzarət və assimilyasiya siyasəti aparılmışdır. 1920-30-cu illərdə Sovet hökuməti milli azlıqların ana dillərində təhsil almasını və mədəniyyətlərini inkişaf etdirməsini dəstəkləyən siyasət yürüdürdü. Lakin bu siyasət qısa müddət sonra dəyişdi və rus dili tədricən dominant mövqeyə gətirildi. Stalinin rəhbərliyi dövründə milli azlıqlara qarşı sərt repressiyalar başladı. Çoxsaylı etnik qruplar kütləvi repressiyalar və deportasiyalarla üzləşdi. Xüsusilə, 1940-cı illərdə Krım tatarları, çeçenlər, inguşlar, qaraçaylar və başqa xalqlar zorla Orta Asiya və Sibirə sürgün edildi. Bu deportasiyalar zamanı minlərlə insan həyatını itirdi. Sürgün edilən xalqlara illərlə öz doğma torpaqlarına qayıtmaq qadağan edildi. Onların məskunlaşdıqları bölgələrdə isə ruslaşdırma siyasəti gücləndirildi. SSRİ-nin rəsmi ideologiyası milli birlik və sosialist qardaşlığını təbliğ etsə də, əslində milli azlıqların mədəni və siyasi hüquqları ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmışdı.
Açar sözlər: stalinizm, repressiya, deportasiya, assimilyasiya, mədəni hüquqlar.